در طرحواره‌درمانی، فرض بر این است که ذهن ما فقط یک بخش واحد نیست.
در واقع، درون هر انسان چند “ذهنیت” یا “مد” وجود دارد — بخش‌هایی از شخصیت که هر کدام احساس، نیاز، و واکنش مخصوص خود را دارند.
گاهی این بخش‌ها در هماهنگی‌اند، و گاهی با هم در تعارض قرار می‌گیرند.
مثلاً ممکن است بخشی از ما بخواهد احساساتش را بیان کند، اما بخش دیگری بترسد و او را ساکت کند.
بخش های مختلف ذهن ما
کودک آسیب‌پذیر (Vulnerable Child Mode)
ویژگی‌ها: احساس تنهایی، ترس، غم، شرم یا ناامنی.
این بخش همان کودک درونی ماست که نیاز به محبت و حمایت داشته اما آن را به‌اندازه‌ی کافی دریافت نکرده است.
طرحواره‌های مرتبط:
رهاشدگی، محرومیت هیجانی، نقص و شرم، بی‌اعتمادی، وابستگی.
مثال:
وقتی کسی به من بی‌توجهی می‌کند، درونم همان حس قدیمیِ “من دوست‌داشتنی نیستم” بیدار می‌شود و غمگین می‌شوم.
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با ایجاد احساس امنیت، حمایت و شفقت در محیط درمان، به این بخش درونی اجازه دهید احساساتش را بدون قضاوت بیان کند و تجربه‌ی «درک و دیده شدن» را دوباره بیاموزد.
کودک عصبانی (Angry Child Mode)
ویژگی‌ها: عصبانیت از بی‌توجهی، بی‌عدالتی یا محدود شدن نیازها.
این خشم معمولاً ریشه در احساس نادیده گرفته شدن در کودکی دارد.
طرحواره‌های مرتبط:
محرومیت هیجانی، بی‌عدالتی، اطاعت، وابستگی.
مثال:
وقتی شریک عاطفی‌ام به من گوش نمی‌دهد، ناگهان خشمگین می‌شوم، چون در کودکی هم کسی مرا جدی نمی‌گرفت.
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
به او کمک کنید خشم خود را به شیوه‌ای سالم و محترمانه ابراز کند، بدون سرکوب یا انفجار هیجانی — هدف این است که خشم را به پیام نیاز تبدیل کند، نه به واکنش مخرب.
کودک تکانشی یا بی انضباط (Impulsive / Undisciplined Child Mode)
ویژگی‌ها: دنبال لذت آنی است، از محدودیت خوشش نمی‌آید، قوانین را نادیده می‌گیرد.
اغلب نتیجه‌ی والدینی است که یا بیش‌ازحد سخت‌گیر بوده‌اند یا مرزهای روشنی برای کودک نداشته‌اند.
طرحواره‌های مرتبط:
استحقاق، خویشتن‌داری ناکافی.
مثال:
وقتی ناراحت می‌شوم، بدون فکر خرید می‌کنم یا پرخوری می‌کنم تا حالم بهتر شود.
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با تمرین خودتنظیمی و پذیرش محدودیت‌های واقع‌بینانه، یاد بگیرید میان لذت فوری و اهداف بلندمدت تعادل ایجاد کنید؛ بزرگسال سالم در این مسیر نقش راهنما دارد.
⚡ والد سرزنشگر (Punitive Parent Mode)
ویژگی‌ها: صدای درونیِ سخت‌گیر و منتقد که مدام می‌گوید:
«اشتباه کردی»، «به‌اندازه کافی خوب نیستی»، یا «باید خجالت بکشی».
طرحواره‌های مرتبط:
نقص و شرم، اطاعت، کمال‌گرایی افراطی.
مثال:
بعد از یک اشتباه کوچک در کار، درونم صدایی می‌گوید: «همیشه خراب می‌کنی، تو واقعاً بی‌عرضه‌ای.»
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با آگاهی از صدای درونی منتقد و بازشناسی آن به‌عنوان الگویی درونی‌شده از گذشته، می‌توانید این صدا را متوقف کنید و به‌جای آن، گفت‌وگویی مهربان‌تر با خود شکل دهید.
والد پر توقع (Demanding Parent Mode)
ویژگی‌ها: استانداردهای غیرواقع‌بینانه دارد و همیشه می‌خواهد “بهتر” و “کامل‌تر” باشیم.
هیچ‌وقت از خودمان رضایت ندارد.
طرحواره‌های مرتبط:
کمال‌گرایی، معیارهای سخت‌گیرانه، اطاعت، محرومیت هیجانی.
مثال:
حتی وقتی کارم را خوب انجام می‌دهم، باز هم فکر می‌کنم “می‌توانستم بهتر باشم.”
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با تمرین پذیرش خود و بازنگری در باورهای خشک و «باید‌محور»، به خود اجازه دهید انسانی باشید — با اشتباه، استراحت و نیازهای واقعی.
تسلیم‌شده یا مطیع (Compliant Surrender Mode)
ویژگی‌ها:
در این حالت، فرد نیازهای خودش را نادیده می‌گیرد تا تعارض یا طرد را تجربه نکند.
اغلب «نه» گفتن برایش دشوار است و سعی می‌کند دیگران را راضی نگه دارد، حتی اگر احساس خشم یا ناراحتی در درونش باشد.
طرحواره‌های مرتبط:
اطاعت (Subjugation) – محرومیت هیجانی – نقص و شرم – وابستگی.
این ذهنیت معمولاً زمانی شکل می‌گیرد که در کودکی، ابراز نیازها یا مخالفت با والدین با تنبیه، انتقاد یا بی‌مهری مواجه شده است.
مثال:
وقتی کسی کاری از من می‌خواهد که دوست ندارم انجامش دهم، اما لبخند می‌زنم و «باشه» می‌گویم چون نمی‌خواهم ناراحتش کنم — در واقع ذهنیت «تسلیم‌شده» فعال است.
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با تمرین جرأت‌ورزی و شناسایی نیازهای شخصی، یاد بگیرید بدون احساس گناه از خودتان محافظت کنید و در روابط مرزهای سالم‌تری بسازید.
محافظ بی‌تفاوت (Detached Protector Mode)
ویژگی‌ها:
در این حالت، فرد احساساتش را خاموش می‌کند تا از درد و آسیب در امان بماند.
ممکن است سرد، بی‌احساس یا از نظر عاطفی دور از دیگران به نظر برسد. در واقع، پشت این بی‌تفاوتی، ترس عمیق از آسیب یا طرد پنهان است.
طرحواره‌های مرتبط:
رهاشدگی – بی‌اعتمادی – محرومیت هیجانی – نقص و شرم.
این ذهنیت اغلب زمانی ایجاد می‌شود که کودک در محیطی بزرگ شده که ابراز احساسات با تنبیه یا بی‌توجهی همراه بوده است.
مثال:
وقتی از چیزی ناراحت می‌شوم، به‌جای حرف زدن درباره‌ی آن، خودم را مشغول کار یا گوشی می‌کنم تا چیزی احساس نکنم.
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با ایجاد احساس امنیت در رابطه‌ی درمانی و تمرین تدریجی ابراز هیجانات، می‌توانید دوباره به احساسات خود اعتماد کنید و ارتباط عاطفی را بازسازی کنید.
محافظ خودبزرگ منش (Overcompensator Mode)
ویژگی‌ها: برای نترسیدن از آسیب، کنترلگر، برتر یا حتی خشمگین می‌شود.
در واقع، پشت این رفتارها ترس از آسیب‌پذیری وجود دارد.
طرحواره‌های مرتبط:
بی‌اعتمادی، نقص و شرم، اطاعت، استحقاق/بزرگمنشی.
مثال:
وقتی کسی نزدیکم می‌شود، شروع می‌کنم به انتقاد از او تا احساس ضعف نکنم.
خودآرام‌بخش بی‌تفاوت (Self-Soother / Detached Self-Soother Mode)
ویژگی‌ها:
در این ذهنیت، فرد برای فرار از هیجان‌های دردناک، از رفتارهایی مثل پرخوری، کار افراطی، مصرف مواد، خرید یا استفاده زیاد از فضای مجازی کمک می‌گیرد.
او سعی می‌کند با “مشغول کردن خود”، دردهای درونی را بی‌حس کند.
طرحواره‌های مرتبط:
محرومیت هیجانی – رهاشدگی – نقص و شرم – بی‌اعتمادی.
این ذهنیت معمولاً در افرادی دیده می‌شود که در کودکی یاد نگرفته‌اند چگونه به شکل سالم احساساتشان را تسکین دهند یا حمایت هیجانی دریافت کنند.
مثال:
بعد از یک روز پرتنش، بدون اینکه واقعاً گرسنه باشم، سراغ غذا یا شبکه‌های اجتماعی می‌روم تا از فکرهایم فرار کنم.
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
به‌جای رفتارهای اجتنابی یا بی‌حسی، روش‌های سالم‌تری برای آرام‌سازی پیدا کنید — مثل تنفس آگاهانه، مدیتیشن، تماس با طبیعت یا گفت‌وگو با فردی امن.
بزرگسال سالم (Healthy Adult Mode)
ویژگی‌ها: بخش بالغ، مهربان و منطقی ماست که می‌تواند میان همه‌ی بخش‌ها تعادل ایجاد کند.
او احساسات کودک درونی را می‌پذیرد، والد منتقد را آرام می‌کند، و به ما کمک می‌کند تصمیم‌های سالم بگیریم.
طرحواره های مرتبط: هدف از طرحواره درمانی فعال کردن این ذهنیت است
مثال:
وقتی اشتباه می‌کنم، به‌جای سرزنش خودم می‌گویم: «اشتباه بخشی از یادگیری است، می‌توانم اصلاحش کنم.»
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با پرورش خودآگاهی، مهربانی با خود، ذهن‌آگاهی (Mindfulness) و تصمیم‌گیری آگاهانه، این بخش را تقویت کنید تا رهبر متعادل درونتان باشد.
کودک شاد (Happy Child Mode)
ویژگی‌ها:
بخش سالم، بازیگوش و شادِ درون ماست که احساس امنیت، عشق و آزادی را تجربه می‌کند.
در این حالت، فرد خودانگیخته، صادق، کنجکاو و توانمند در لذت بردن از لحظه‌ی حال است.
او احساس می‌کند دوست‌داشتنی است و اجازه دارد خودش باشد.
طرحواره‌های مرتبط:
در افرادی که دچار طرحواره‌هایی مانند محرومیت هیجانی، نقص و شرم، اطاعت یا معیارهای سخت‌گیرانه هستند، این ذهنیت معمولاً سرکوب یا پنهان شده است.
هدف درمان، بازگرداندن ارتباط سالم با این بخش و اجازه دادن به بروز شادی، خلاقیت و احساس زنده بودن است.
مثال:
وقتی در کنار دوستی احساس راحتی می‌کنم و بدون نگرانی از قضاوت می‌خندم یا شوخی می‌کنم، در واقع «کودک شاد» درونم فعال شده است. اما اگر احساس کنم نباید زیاد بخندم یا “بچه‌گانه” رفتار کنم، احتمالاً صدای «والد منتقد» درونی‌ام هنوز قوی است
چطور به این ذهنیت کمک کنیم:
با انجام کارهایی که حس بازی، لذت و خلاقیت را برمی‌گردانند — مثل خندیدن، رقصیدن، نقاشی یا بودن با افرادی که در کنارتان احساس آزادی می‌کنید — به کودک شاد خود فضا بدهید
چرا شناخت مدها مهم است؟
زیرا تا وقتی ندانیم کدام بخش از ما در حال واکنش است، نمی‌توانیم آن را تغییر دهیم.
شناخت ذهنیت‌ها کمک می‌کند بفهمیم چرا در موقعیت‌های خاص، احساسات یا رفتارهایی تکراری از ما بروز می‌کند —
و چگونه می‌توانیم با فعال کردن “بزرگسال سالم”، دوباره احساس تعادل و کنترل به دست آوریم.
